حدیث عقل و جهل امام صادق

حدیث عقل و جهل امام صادق و مروی در کافی کلینی مهم‌ترین سند روایی در تعیین مصداق عقل و فقدان آن یعنی جهل است. تعریف عقل اصل و جهل نبود عقل است. الزاما همیشه عاقل بودن دینی و توحیدی نیست. اظهار دشمنی با دشمنان خداوند با آخشیج عقلانیت یعنی اظهار جهل معنا می‌یابد. حدیث مزبور با محوریت شناخت وجوه متفاوت نفس بیان شده و روانشناسانه است و برای متخصصین مرتبط قابل مطالعه و غوراندیشی است.

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ‏

 قَالَ کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع وَ عِنْدَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ مَوَالِیهِ فَجَرَى ذِکْرُ الْعَقْلِ وَ الْجَهْلِ

فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام :

اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَ جُنْدَهُ وَ الْجَهْلَ وَ جُنْدَهُ تَهْتَدُوا

قَالَ سَمَاعَةُ

فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَا نَعْرِفُ إِلَّا مَا عَرَّفْتَنَا

فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام:

إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ مِنَ الرُّوحَانِیِّینَ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ مِنْ نُورِهِ فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى خَلَقْتُکَ خَلْقاً عَظِیماً وَ کَرَّمْتُکَ عَلَى جَمِیعِ خَلْقِی قَالَ ثُمَّ خَلَقَ الْجَهْلَ مِنَ الْبَحْرِ الْأُجَاجِ ظُلْمَانِیّاً فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَلَمْ یُقْبِلْ

فَقَالَ لَهُ اسْتَکْبَرْتَ فَلَعَنَهُ ثُمَّ جَعَلَ لِلْعَقْلِ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً

فَلَمَّا رَأَى الْجَهْلُ مَا أَکْرَمَ اللَّهُ بِهِ الْعَقْلَ وَ مَا أَعْطَاهُ أَضْمَرَ لَهُ الْعَدَاوَةَ فَقَالَ الْجَهْلُ یَا رَبِّ هَذَا خَلْقٌ مِثْلِی خَلَقْتَهُ وَ کَرَّمْتَهُ وَ قَوَّیْتَهُ وَ أَنَا ضِدُّهُ وَ لَا قُوَّةَ لِی بِهِ فَأَعْطِنِی مِنَ الْجُنْدِ مِثْلَ مَا أَعْطَیْتَهُ

فَقَالَ نَعَمْ

فَإِنْ عَصَیْتَ بَعْدَ ذَلِکَ أَخْرَجْتُکَ وَ جُنْدَکَ مِنْ رَحْمَتِی

قَالَ قَدْ رَضِیتُ فَأَعْطَاهُ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً فَکَانَ مِمَّا أَعْطَى الْعَقْلَ مِنَ الْخَمْسَةِ وَ السَّبْعِینَ

الْجُنْدَ الْخَیْرُ وَ هُوَ وَزِیرُ الْعَقْلِ وَ جَعَلَ ضِدَّهُ الشَّرَّ وَ هُوَ وَزِیرُ الْجَهْلِ

وَ الْإِیمَانُ وَ ضِدَّهُ الْکُفْرَ

وَ التَّصْدِیقُ وَ ضِدَّهُ الْجُحُودَ

وَ الرَّجَاءُ وَ ضِدَّهُ الْقُنُوطَ

وَ الْعَدْلُ وَ ضِدَّهُ الْجَوْرَ

وَ الرِّضَا وَ ضِدَّهُ السُّخْطَ

وَ الشُّکْرُ وَ ضِدَّهُ الْکُفْرَانَ

وَ الطَّمَعُ وَ ضِدَّهُ الْیَأْسَ

وَ التَّوَکُّلُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ

وَ الرَّأْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَسْوَةَ

وَ الرَّحْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْغَضَبَ

وَ الْعِلْمُ وَ ضِدَّهُ الْجَهْلَ

وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْحُمْقَ

وَ الْعِفَّةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَتُّکَ

وَ الزُّهْدُ وَ ضِدَّهُ الرَّغْبَةَ

وَ الرِّفْقُ وَ ضِدَّهُ الْخُرْقَ

وَ الرَّهْبَةُ وَ ضِدَّهُ الْجُرْأَةَ

وَ التَّوَاضُعُ وَ ضِدَّهُ الْکِبْرَ

وَ التُّؤَدَةُ وَ ضِدَّهَا التَّسَرُّعَ

وَ الْحِلْمُ وَ ضِدَّهَا السَّفَهَ

وَ الصَّمْتُ وَ ضِدَّهُ الْهَذَرَ

وَ الِاسْتِسْلَامُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِکْبَارَ

وَ التَّسْلِیمُ وَ ضِدَّهُ الشَّکَّ

وَ الصَّبْرُ وَ ضِدَّهُ الْجَزَعَ

وَ الصَّفْحُ وَ ضِدَّهُ الِانْتِقَامَ

وَ الْغِنَى وَ ضِدَّهُ الْفَقْرَ

وَ التَّذَکُّرُ وَ ضِدَّهُ السَّهْوَ

وَ الْحِفْظُ وَ ضِدَّهُ النِّسْیَانَ

وَ التَّعَطُّفُ وَ ضِدَّهُ الْقَطِیعَةَ

وَ الْقُنُوعُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ

وَ الْمُؤَاسَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمَنْعَ

وَ الْمَوَدَّةُ وَ ضِدَّهَا الْعَدَاوَةَ

وَ الْوَفَاءُ وَ ضِدَّهُ الْغَدْرَ

وَ الطَّاعَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَعْصِیَةَ

وَ الْخُضُوعُ وَ ضِدَّهُ التَّطَاوُلَ

وَ السَّلَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ

وَ الْحُبُّ وَ ضِدَّهُ الْبُغْضَ

وَ الصِّدْقُ وَ ضِدَّهُ الْکَذِبَ

وَ الْحَقُّ وَ ضِدَّهُ الْبَاطِلَ

وَ الْأَمَانَةُ وَ ضِدَّهَا الْخِیَانَةَ

وَ الْإِخْلَاصُ وَ ضِدَّهُ الشَّوْبَ

وَ الشَّهَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَادَةَ

وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْغَبَاوَةَ

وَ الْمَعْرِفَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِنْکَارَ

وَ الْمُدَارَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمُکَاشَفَةَ

وَ سَلَامَةُ الْغَیْبِ وَ ضِدَّهَا الْمُمَاکَرَةَ

وَ الْکِتْمَانُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْشَاءَ

وَ الصَّلَاةُ وَ ضِدَّهَا الْإِضَاعَةَ

وَ الصَّوْمُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْطَارَ

وَ الْجِهَادُ وَ ضِدَّهُ النُّکُولَ

وَ الْحَجُّ وَ ضِدَّهُ نَبْذَ الْمِیثَاقِ

وَ صَوْنُ الْحَدِیثِ وَ ضِدَّهُ النَّمِیمَةَ

وَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ وَ ضِدَّهُ الْعُقُوقَ

وَ الْحَقِیقَةُ وَ ضِدَّهَا الرِّیَاءَ

وَ الْمَعْرُوفُ وَ ضِدَّهُ الْمُنْکَرَ

وَ السَّتْرُ وَ ضِدَّهُ التَّبَرُّجَ

وَ التَّقِیَّةُ وَ ضِدَّهَا الْإِذَاعَةَ

وَ الْإِنْصَافُ وَ ضِدَّهُ الْحَمِیَّةَ

وَ التَّهْیِئَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَغْیَ

وَ النَّظَافَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَذَرَ

وَ الْحَیَاءُ وَ ضِدَّهَا الْجَلَعَ

وَ الْقَصْدُ وَ ضِدَّهُ الْعُدْوَانَ

وَ الرَّاحَةُ وَ ضِدَّهَا التَّعَبَ

وَ السُّهُولَةُ وَ ضِدَّهَا الصُّعُوبَةَ

وَ الْبَرَکَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَحْقَ

وَ الْعَافِیَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ

وَ الْقَوَامُ وَ ضِدَّهُ الْمُکَاثَرَةَ

وَ الْحِکْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْهَوَاءَ

وَ الْوَقَارُ وَ ضِدَّهُ الْخِفَّةَ

وَ السَّعَادَةُ وَ ضِدَّهَا الشَّقَاوَةَ

وَ التَّوْبَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِصْرَارَ

وَ الِاسْتِغْفَارُ وَ ضِدَّهُ الِاغْتِرَارَ

وَ الْمُحَافَظَةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَاوُنَ

وَ الدُّعَاءُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِنْکَافَ

وَ النَّشَاطُ وَ ضِدَّهُ الْکَسَلَ

وَ الْفَرَحُ وَ ضِدَّهُ الْحَزَنَ

وَ الْأُلْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْفُرْقَةَ

وَ السَّخَاءُ وَ ضِدَّهُ الْبُخْلَ

فَلَا تَجْتَمِعُ هَذِهِ الْخِصَالُ کُلُّهَا مِنْ أَجْنَادِ الْعَقْلِ إِلَّا فِی نَبِیٍّ أَوْ وَصِیِّ نَبِیٍّ أَوْ مُؤْمِنٍ قَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ أَمَّا سَائِرُ ذَلِکَ مِنْ مَوَالِینَا فَإِنَّ أَحَدَهُمْ لَا یَخْلُو مِنْ أَنْ یَکُونَ فِیهِ بَعْضُ هَذِهِ الْجُنُودِ حَتَّى یَسْتَکْمِلَ وَ یَنْقَى مِنْ جُنُودِ الْجَهْلِ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَکُونُ فِی الدَّرَجَةِ الْعُلْیَا مَعَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ وَ إِنَّمَا یُدْرَکُ ذَلِکَ بِمَعْرِفَةِ الْعَقْلِ وَ جُنُودِهِ وَ بِمُجَانَبَةِ الْجَهْلِ وَ جُنُودِهِ وَفَّقَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ لِطَاعَتِهِ وَ مَرْضَاتِه‏

 الکافی، ج‏1، ص: 21

سماعه گوید خدمت حضرت صادق علیه السّلام بودم و جمعى از دوستانش هم حضور داشتند که ذکر عقل و جهل بمیان آمد

حضرت فرمود:

عقل و لشکرش و جهل و لشکرش را بشناسید،

سماعه گوید من عرض کردم قربانت گردم غیر از آنچه شما بما فهمانیده‏اید نمیدانیم.

حضرت فرمود خداى عز و جل عقل را از نور خویش و از طرف راست عرش آفرید و آن مخلوق اول از روحانیین است پس بدو فرمود پس رو او پس رفت سپس فرمود پیش آى پیش آمد

خداى تبارک و تعالى فرمود: ترا با عظمت آفریدم و بر تمام آفریدگانم شرافت بخشیدم

سپس جهل را تاریک و از دریاى شور و تلخ آفرید باو فرمود پس رو پس رفت فرمود پیش بیا پیش نیامد

فرمود: گردن‏کشى کردى؟

او را از رحمت خود دور ساخت

سپس براى عقل هفتاد و پنج لشکر قرار داد.

چون جهل مکرمت و عطاء. خدا را نسبت به عقل دید دشمنى او را در دل گرفت و عرض کرد

پروردگارا این هم مخلوقى است مانند من.

او را آفریدى و گرامیش داشتى و تقویتش نمودى

من ضد او هستم و براو توانائى ندارم

آنچه از لشکر به او دادى بمن هم عطا کن

فرمود بلى میدهم ولى اگر بعد از آن نافرمانى کردى ترا و لشکر ترا از رحمت خود بیرون میکنم

عرض کرد خشنود شدم

پس هفتاد و پنج لشکر باو عطا کرد.

و هفتاد و پنج لشکرى که به عقل عنایت کرد 

(جنود عقل و جهل) بدین قرار است:

خیر و آن وزیر عقل است و ضد او را شر قرارداد، که آن وزیر جهل است؛

و ایمان و ضد آن کفر؛

و تصدیق حق و ضد آن انکار حق؛

و امیدوارى و ضد آن نومیدى؛

و دادگرى و ضد آن ستم؛

و خشنودى و ضد آن قهر و خشم؛

و سپاسگزارى و ضد آن ناسپاسى؛

و چشم داشت رحمت خدا و ضد آن یأس از رحمتش؛

و توکل و اعتماد بخدا و ضد آن حرص و آز؛

و نرم دلى و ضد آن سخت دلى؛

و مهربانى و ضد آن کینه‌‏توزى؛

و دانش و فهم و ضد آن نادانى؛

و شعور و ضد آن حماقت؛

و پاکدامنى و ضد آن بى‏باکى و رسوائى؛

و پارسائى و ضد آن دنیاپرستى؛

و خوشرفتارى و ضد آن بدرفتارى؛

پروا داشتن و ضد آن گستاخى؛

و تواضع و ضد آن کبر؛

و آرامى و ضد آن شتابزدگى؛

و خردمندى و ضد آن بیخردى؛

و خاموشى و ضد آن پرگوئى؛

و رام بودن و ضد آن گردنکشى؛

و تسلیم حق شدن و ضد آن تردید کردن؛

و شکیبائى و ضد آن بیتابى؛

و چشم‏پوشى و ضد آن انتقام‏جوئى؛

و بى‏نیازى و ضد آن نیازمندى؛

و بیاد داشتن و ضد آن بى‏خبر بودن؛

و در خاطر نگه‏داشتن و ضد آن فراموشى؛

و مهرورزى و ضد آن دورى و کناره‏گیرى؛

و قناعت و ضد آن حرص و آز؛

و تشریک مساعى و ضد آن دریغ و خوددارى؛

و دوستى و ضد آن دشمنى؛

و پیمان دارى و ضد آن پیمان‏شکنى؛

و فرمانبرى و ضد آن نافرمانى؛

سرفرودى و ضد آن بلندى جستن؛

و سلامت و ضد آن مبتلا بودن؛

و دوستى و ضد آن تنفر و انزجار؛

و راستگوئى و ضد آن دروغگوئى؛

و حق و درستى و ضد آن باطل و نادرستى؛

و امانت و ضد آن خیانت؛

و پاکدلى و ضد آن ناپاکدلى؛

و چالاکى و ضد آن سستى؛

ونشاط و زیرکى و ضد آن کودنى؛

و شناسائى و ضد آن ناشناسائى؛

و مدارا و رازدارى و ضد آن راز فاش کردن؛

و یک روئى و ضد آن دغلى؛

و پرده‏پوشى و ضد آن فاش کردن؛

و نمازگزاردن و ضد آن تباه کردن نماز؛

و روزه گرفتن و ضد آن روزه خوردن؛

و جهاد کردن و ضد آن فرار از جهاد؛

 و حج گزاردن و ضد آن پیمان حج شکستن

و سخن نگهدارى و ضد آن سخن چینى؛

و نیکى بپدر و مادر و ضد آن نافرمانى پدر و مادر؛

و با حقیقت بودن و ضد آن ریاکارى؛

و نیکى و شایستگى و ضد آن زشتى و ناشایستگى؛

و خودپوشى و ضد آن خود آرائى؛

و تقیه و ضد آن بى‏پروائى؛

و انصاف و ضد آن جانبدارى باطل؛

و خودآرائى براى شوهر و ضد آن زنادادن؛

و نظافت و پاکیزگى و ضد آن پلیدى؛

و حیا و آزرم و ضد آن بى‏حیائى؛

و میانه روى و ضد آن تجاوز از حد؛

و آسودگى و ضد آن خود را برنج انداختن؛

و آسان‏گیرى و ضد آن سخت‏گیرى؛

و برکت داشتن و ضد آن بى‏برکتى؛

و تندرستى و ضد آن گرفتارى؛

و اعتدال و ضد آن افزون‏طلبى؛

و موافقت با حق و ضد آن پیروى از هوس؛

و سنگینى و متانت و ضد آن سبکى و جلفى؛

و سعادت و ضد آن شقاوت؛

و توبه و ضد آن اصرار بر گناه؛

و طلب آمرزش و ضد آن بیهوده طمع بستن؛

و دقت و مراقبت و ضد آن سهل انگارى؛

دعا کردن و ضد آن سرباز زدن؛

و خرمى و شادابى و ضد آن سستى و کسالت؛

و خوشدلى و ضد آن اندوهگینى؛

مأنوس شدن و ضد آن کناره گرفتن؛

و سخاوت و ضد آن بخیل بودن.

پس تمام این صفات (هفتاد و پنجگانه) که لشکریان عقلند جز در پیغمبر و جانشین او و مؤمنى که خدا دلش را بایمان آزموده جمع نشود

اما دوستان دیگر ما برخى از اینها را دارند تا تدریجا همه را دریابند و از لشکریان جهل پاک شوند

آنگاه با پیغمبران و اوصیاءشان در مقام اعلى همراه شوند

و این سعادت جز با شناختن عقل و لشکریانش و دورى از جهل و لشکریانش بدست نیاید

خدا ما و شما را بفرمانبرى و طلب ثوابش موفق دارد.

 اصول کافى-ترجمه مصطفوى، ج‏1، ص: 24

تولی و تبری

قضاوت نکردن دیگران بر حسب شریعت دلیل بر تعطیلی مبارزه با کفر و الحاد نیست. سنجه‌ی مبارزه با باطل و عدم ایجاد ارتباط و دوستی با منافقین و کافران و مشرکان از محکمات رفتاری اسلام است. به واسطه‌ی تفکر اجتماعی اعمال و مناسک و ابتدائیات شریعت تعطیل نمی‌شود. اسلام بودیسم یا مسیحیت نیست. جهاد در اسلام اصل است که فقیه با شناخت حق و باطل اهلیت فتوا پیدا می‌کند. در مرصاد که زمان تقابل خیر و شر است حتما انسان آگاه باید اظهار نظر کرده و به تقابل با ظلم و ستم بپردازد. چنین نزاعی زمان ویژه‌ای است و همیشگی و طولانی‌مدت نمی‌باشد.

تولی به معنای دوست داشتن و تبری به معنای بیزای جستن و تنفر است. که این دو از فروع دینی اسلام به شمار می روند. و هر مسلمانی باید با اهل حق دوستی کند و از اهل باطل بیزاری بجوید. که اوج این دوستی ها در اهل بیت (علیهم السلام) است و اوج بیزاری جستن، از سران شرک و کفر می باشد.

درباره تولی می توان به این آیات استناد کرد:

«لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى[شوری/23] من هیچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى ‏کنم جز دوست‏داشتن نزدیکانم [اهل بیتم‏].»

«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ[حجرات/11] مؤمنان برادر یکدیگرند.»

«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقینَ[توبه/119] اى کسانى که ایمان آورده‏اید! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید، و با صادقان باشید!»

«وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ[توبه/71] مردان و زنان باایمان، ولىّ (و یار و یاور) یکدیگرند.»

و درباره تبری آیات فراوانی وجود دارد که به چند نمونه آن اشاره می کنیم:

«لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکافِرینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنینَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فی‏ شَیْ‏ءٍ ...[آل عمران/28] افراد باایمان نباید به جاى مؤمنان، کافران را دوست و سرپرست خود انتخاب کنند و هر کس چنین کند، هیچ رابطه ‏اى با خدا ندارد.»

«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصارى‏ أَوْلِیاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ[مائده/51] اى کسانى که ایمان آورده ‏اید! یهود و نصارى را ولّى (و دوست و تکیه‏گاه خود،) انتخاب نکنید! آنها اولیاى یکدیگرند و کسانى که از شما با آنان دوستى کنند، از آنها هستند.»

«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آباءَکُمْ وَ إِخْوانَکُمْ أَوْلِیاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَى الْإیمانِ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ[توبه/23] اى کسانى که ایمان آورده‏ اید! هر گاه پدران و برادران شما، کفر را بر ایمان ترجیح دهند، آنها را ولىّ (و یار و یاور و تکیه‏ گاه) خود قرار ندهید! و کسانى از شما که آنان را ولىّ خود قرار دهند، ستمگرند!»

«لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشیرَتَهُمْ[مجادله/22] هیچ قومى را که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارند نمى ‏یابى که با دشمنان خدا و رسولش دوستى کنند، هر چند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندانشان باشند.»

«قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فی‏ إِبْراهیمَ وَ الَّذینَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآؤُا مِنْکُمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ کَفَرْنا بِکُمْ وَ بَدا بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً[ممتحنه/4] براى شما سرمشق خوبى در زندگى ابراهیم و کسانى که با او بودند وجود داشت، در آن هنگامى که به قوم (مشرک) خود گفتند: «ما از شما و آنچه غیر از خدا مى ‏پرستید بیزاریم ما نسبت به شما کافریم و میان ما و شما عداوت و دشمنى همیشگى آشکار شده است»

درباره چیستی و چرایی این دو نیز باید گفت که: از نظر منطقی این دو باید وجود داشته باشند. انسانی که نسبت به مساله ای عشق می ورزد با هم سنخان خود در محبوب دوستی می کند و از سویی باید با عوامل آسیب رسان به عشق و علاقه خود، دشمنی کند. از همین روست که عشق و محبت انسان، برای او مرز و خط قرمز می آفریند.

اگر باید با اولیاى الهی دوستى کرد، با دشمنان خدا هم باید دشمنى کرد. و اگر «دشمنى» با دشمنان خدا نباشد، به تدریج رفته رفته، همان دشمنی ها عادی و طبیعی جلوه می کند و شخص خود در صف دشمنان اولیاء الهی در می آید. در واقع تبری جستن به مانند سیستم دفاعی بدن است که مانع رشد میکروب ها می شود. علاوه بر اینکه می تواند معیار و محکی جدی برای مدعیان باشد که در ادعای دوستی و عشق خود، چقدر جدی و صادق هستند.

برخی دشمنی‌ها فراموش‌نشدنی است و انسان نباید در اظهار قهر و عداوت کوتاهی کند. تقابل و مخالفت با دشمنان خداوند از آن جمله است. شمول و اشتراک عقل و یا فقدان آن و ثبوت جهل یکی از معیارهای تولی و تبری مسلمین است. تطبیق فوق می‌تواند مبتنی بر احساس و به مودت و محبت با دوستان خدا و غلظت و قیذار با دشمنان خدا تعمیم یابد.

تفکر چندساختی

الزامی ندارد تمام امور پیرامونی دینی و اسلامی و وحیانی شود تا انسان امکان زیستن یابد. حتما علوم دانشگاهی ماتریالیستی است چرا که از بدو پیدایش با این مقدمه پدید آمده‌اند. نمی‌توان مقدمه‌ی چند هزار ساله‌ی ماتریالیستی را تغییر داد و وحیانی نمود. چنین امری محال است و انسان خردمند بر امر محال اصرار نمی‌ورزد. بسیاری از نتایج علوم دانشگاهی برابر دین و متضاد با گزاره‌های وحیانی تعبیر می‌شود. در ابتدا باید دید اصلا تعبیر بالذات متضاد حقیقتی دارد یا برای دشمنی با اعتقاد جمعیتی با عنوان خرافه است. در گام بعد باید دید فهم دانشگاهی ایجاد شده یقینی است که یک پژوهش الهیاتی کلید بخورد و تناقض ایجاد شده را با غور در نصوص حل نماید.

اکثر مطالب با یک گزاره و نظراندیشی کلی حل می‌شود. اسلام برای اتصال به عالم ملکوت وضع شده است. بهشت محدود به زمین و زمان دنیای پست و دون نیست. جهنم و برزخ نیز چنین حکم یقینی دارد. نمی‌شود با ماتریالیسم به مطالعه‌ی بهشت و جهنم پرداخت. ماتریالیسم محدود به شناخت حواس پنج‌گانه است. بیش از آن که به قول علوم دانشگاهی متافیزیک یا ماوراءالطبیعه خوانده می‌شود به احساس و ادراک ماده در نمی‌آید. قرار نیست خدا خودش را به انسان ظلوم و جهل اثبات نماید. قرار است انسان خودش را به خودش اثبات کند. چرا؟!

1. حاسبوا قبل ان تحاسبوا
2. موتوا قبل ان تموتوا
3. و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون بمعنا لیعرفون که معرفت نفس تنها راه معرفت الهی و خداشناسی است چرا؟ و من عرف نفسه فقد عرف ربه.

قرار نیست به واسطه‌ی دین یا دین‌داری شخصی یا فردی یا جماعتی قضاوت شوند. همه‌ی اسرار توحیدی درون انسان است و هیچ‌کس از اسرار نهفته آگاهی نمی‌یابد مگر با اشتراک آگاهی و اطلاعی افزونی که از صاحب راز شنیده است. خوش به حال کسی که رابطه‌اش با خدا صاف است و برای آخرت خود توشه‌ای ارزشمند و گران‌سنگ گردآوری کرده است. قرار نیست به واسطه‌ی دین‌داری پست و مقامی به انسان بدهند. هدف حداقلی در عبودیت آن است که انسان خود را به کمتر از بهشت نفروشد. حتما ماتریالیسم و دین دو ساحت اندیشه‌ای متضاد و متباین هستند و کشمکش دوساحتی فوق الی یوم‌القیامه ادامه دارد. در علوم دانشگاهی و پایه نیز چنین است. گاهی نتایج نظری و عملی متضاد است اما هیچ‌کدام از ساحت‌های دانشگاهی دور انداخته نمی‌شود. ریاضیات و فرمول ریاضی ادعایی دارد اما مهندس هنگام ساخت محصول و یا ماشین با واقعیتی غیر از ادعای ریاضی‌دان و فرمول محاسباتی روبه‌رو است. قرار نیست تمام عالم خودشان را به سوژه‌ی متورم حاصل از اندیشه‌ورزی شرافت ذاتی انسان اثبات نمایند تا وجود به تایید جناب خلیفه‌ی الهی برسد و پس از آن تمام هستی به کار خود ادامه دهد. آدم بنا بر گزارش ادیان حداقل ۱۰ هزار سال پیش و حداکثر ۱۵ هزار سال پیش به زمین هبوط کرده است. با هبوط آدم و حوا اتفاق مهمی در اصل علیت واقع نشد و امور طبیعی به روال معمول به کار خود ادامه دادند. خورشید از مشرق طلوع و در مغرب غروب می‌کرد و قس‌علی‌هذا. فقط نسل بشریت با خون آدم و حوا رنگی وحیانی پیدا کرد حتی بنا بر شواهد علمی در ظاهر کالبد عنصری تغییری به وجود نیامد و یا انسان خرد و عقل بیشتری پیدا نکرد. با تکذیب روز تضادها حل نمی‌شود و شب بر معایب و نواقص ذاتی انسان و جهل فزاینده‌اش پوششی ایجاد نمی‌کند تا انسان ادعای الوهیت کرده و عالم را به گونه‌ای دیگر خلق نماید.

علی‌رغم تعارضات و تضادهای ذاتی علوم دانشگاهی یاد گرفته‌اند تا برای شناخت بهتر از یکدیگر و ضمنا تکمیل فرآیندهای محاسباتی و نظری خویش به ساحت‌های میان‌رشته‌ای یا بین‌رشته‌ای بپردازند. دین و علوم دانشگاهی می‌توانند چنین رابطه‌ای برقرار کنند و مسابقات و تعارضات و عداوت‌ها تبدیل به کار علمی به دور از هرگونه حاشیه‌ای شود. مشکل اصلی علم و ایمان حاشیه‌سازی‌های بی‌خود است.

شناخت هر چه جامع‌تر و کامل‌تر تعارضات نظری و انتزاعی و معرفتی کم‌تر می‌شود. بسیاری از عداوت‌ها و دشمنی‌های ذهنی به واسطه‌ی جهل انسان است. انسان با جهل خود به دشمنی با علم و ایمان می‌رود و دوست دارد پیروز میدان مسابقه شود. چنین فرضی نادرست است. انباشتی از تولیدات و تخصص‌ها و نظریات علمی و دینی بر فردی مکشوف نیست نا ادعای همه‌چیزدانی کرده و استعلایی مانند نمرود و فرعون داشته باشد. چنین فرضی در دنیای مدرن نادرست و قریب به جنون و دیوانگی است. بهترین کار همان خضوع و خشوع مورد اشاره‌ی قرآن‌کریم است:

وَمِنَ ٱلنَّاسِ وَٱلدَّوَآبِّ وَٱلۡأَنۡعَٰمِ مُخۡتَلِفٌ أَلۡوَٰنُهُۥ کَذَٰلِکَۗ إِنَّمَا یَخۡشَى ٱللَّهَ مِنۡ عِبَادِهِ ٱلۡعُلَمَـٰاء و  إِنَّ ٱللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ

آیه‌ی ۲۸ سوره‌ی فاطر

خفض جناح بنا بر ظاهر قرآن حداقل معنای حصول و شمول دیانت است.

فعلیت اجتماعی

فعلیت اجتماعی اعیان قُدسی تنها راه عینیت نظریه‌ی جامعه‌ی مدنی است. راهبردی که غرب از عصر رنسانس پیش گرفت و با گذر از فیلتر سکولاریسم به عصر هلنیسم بازگشته است و بدون پیرایه‌های اضافی الهیات مسیحی همچنان در حال استفاده و پیاده‌سازی است. به طور مثال به ترادف تصادفی شغل با Job و نام لاتین ایوب پیامبر که Job است توجه شود. شغل یک امر عُرفی و روزمره‌ی حاصل از تنبیه سیزیف یونان باستان است اما توجیهی برگرفته از الهیات مسیحی دارد. کار با بهره‌گیری از لوگولوژی پوسته و ظاهری مسیحی و تعریفی هلنی پیدا کرده است.

مسیحیت رفتاری خردمندانه را از رنسانس میان فلاسفه مرسوم کرده است که درباره‌ی هیچ مقوله‌ای قضاوت نکنند و تنها به روابط اشیاء بپردازند. با این شیوه‌نامه‌ی رایج است که اندیشمندانی مانند مارکس در بدو امر به حقوق علاقه نشان داده اما به موجب قضاوت درباره‌ی حُسن و قبح ذاتی افراد از حقوق و قضاوت نفرت پیدا کرده و به فلسفه روی آوردند. قرار نیست اندیشمندان پیرامون فرجام امور و عاقبت کار تفکر نمایند بلکه چیستی امور هدف مطالعات و تحقیقات دانشگاهی است.

تقلید الگوی موفقی است که توسط جهان غرب به کار گرفته شد تا به دروازه‌های پیشرفت و تمدن‌سازی مدرن برسند و موفق شدند. خردگرائی محض و عمل دانش‌بنیان الگوهای موفق برگرفته از فلسفه‌ی اسلامی است که به واسطه‌ی فلاسفه‌ی اسکولاستیک یا مدَرسی مانند ابن‌رشد، ابن‌سینا، فارابی و کِندی به غرب رفته و مورد استفاده‌ی مجامع دانشگاهی قرار گرفته است. تقلید فوق قابل اثبات نیست اما مبتنی بر جریان علمی و تحولی متضاد با دادگاه تفتیش عقائد و حکومت کلیسا مبدا و مصدری موثر نیاز دارد. منشا تحول پیش از بیکن اسکولاستیک و مَدرسی است بنابراین مبدا تحول فلسفه‌ی اسلامی بدون پیرایه‌های کلامی و الهیات مسلمین است.

شهرسازی فرهنگ‌گرا

لوگولوژی یکی از مهارت‌های قابل استفاده در رشته‌های تخصصی معماری و عمران است. عمران و معماری شهری طی جنبش‌های اجتماعی تغییر ماهیت یافته و در پست‌مدرنیسم به نقطه‌ی اوج و کمال خود رسیده است. تلاش برای ساخت معماری شهری هنرمندانه از رنسانس تا عصر جدید ادامه پیدا کرده است. معماری‌های جدید مفهومی است و استخراج مفهوم و گرته‌برداری از آن مهم‌ترین عامل خلق یک معماری بدیع و نوآورانه‌ی شهری است. معماری و شهرسازی فرهنگ‌گرا از نمونه‌های حاصل از فرآیندهای معنافهمی لوگولوژی است.

الگوی شهرسازی فرهنگ گرا خیلی زود پیش از الگوی ترقی گرا و حتی پیش از پیدایش واژه‌ شهرسازی در آلمان انگلستان و اتریش شکلی کاملاً شهرسازانه یافت. در بین بنیان گذاران این مکتب می‌توان از کامیلوزیته (شهرساز شهیر اتریشی)، ابنزر هوارد و ریمون آنوین نام برد.

آموزه های الگو شهرسازی فرهنگ گرا را می توان در موارد زیر صورت بندی نمود:

• در این الگو «کل» (مجموعه شهری) بر «اجزاء» (افراد) و «مفهوم فرهنگی شهر» بر«مفهوم مادی» آن غلبه دارد.

• فضای الگوی شهرسازی فرهنگ گرا جزء به جزء در مقابل الگوی ترقی گرا ست.

• در مقابل شهر جهانی نوگرایان که می تواند در همه جای دنیا تکرار شود، روح شهر را مطرح می کند که وابسته به فرهنگ شهر است و باعث می شود دو شهر مشابه در دو نقطه‌ مختلف دنیا کاملاً متفاوت از هم باشند.

• برای شهر محدوده های مشخص تعریف می کنند. (مانند باغ شهر هاوارد). یک باغ-شهر نمی تواند در فضا گسترش یابد بلکه مانند سلول های حیاتی خود را تکثیر می کند. (منطقه شهری با هسته های متعدد)

• هر شهر فضایی را به گونه ای خاص و «متمایز» اشغال می کند این امر نشأت گرفته از نقشی است که فرهنگ گرایان برای فردیت قائل می باشند.

• ارزش گذاری بیش از اندازه به گذشته تاریخی (دیدگاه نوستالوژیک) – سیت می نویسد: تنها با بررسی آثار پیشینیان نمایان است که قادر خواهیم بود نظم مبتذل شهرهای بزرگ خود را اصلاح کنیم.

• به جای فضای انتزاعی و پراکنده الگوی ترقی گرا که مجموعه های ساختمانی به گونه ای منفرد آن را آرایش کرده اند، فضایی در تداوم ساختمان ها را مطرح می کنند. (فضا در توده به جای توده در فضا)

• در نظر فرهنگ گرایان، خیابان اندامی بنیانی است. برای آنها خیابان محل تبادلات فرهنگی است و نه محل گذر اتومبیل. خیابان خود یک فضاست و اتصال بین دو نقطه نیست.

• فضاهای شهری بسته و محصور و یا حداکثر نیمه باز را ستایش می کنند.

• شهر با استخوان بندی خود تعریف می شود و به مسکن توجهی نمی کند.

• توجه ویژه به مسایل هنری و زیبایی شناسی (هنر گوتیک)

• فضا نباید قابل پیش بینی باشد.

• فضای شهری به صورت یک تابلو در مقیاس انسانی است و گروه اجتماعی که به این فضا معنا می دهد، برای آن‌ها حائز اهمیت است.

• از دید منظر شهری دید پیاده را مطرح می کنند. (برخلاف ترقی گرایان که دید پرنده را مورد توجه قرار می دهند)

• اعتقاد به اینکه زمان و مکان استثنائی است و نمی توان مکان را برای همه زمان ها طراحی کرد.

• ذهنیت غیر سیاسی نسبت به شهر که باعث می شود ملاحظاتشان اغلب زیبایی شناختی باشد.

• مطرح شدن حال هوایی اطمینان بخش و از این روی ستایش بخش و برانگیزاننده برای شهر-فرهنگ

• توجه به نظم ارگانیگ شهر و از این روی ستایش گر شهرهای قرون‌ وسطایی اند.

البته معماری و شهرسازی فرهنگ‌گرا مشکلاتی دارد که با حذف معایب در عصر جدید نیز قابل استفاده خواهد شد. مشکلات اصلی الگو شهرسازی فرهنگ گرا به قرار زیر است:

• نپذیرفتن ماشین به عنوان واقعیت عصر خود

• هجران زدگی بسیار شدید نسبت به گذشته. بانیان این الگو با وجود اینکه دقیقاً وابسته به تاریخ هستند، اصالت تاریخی عصر حاضر و ویژگی های آن را نمی شناسند.